دکتر مجتبی رجب پور، روانشناس و مدرّس دانشگاه
یک از مهمترین چالش ها برای هر برنامه درمانی از جمله درمان اعتیاد به مواد و سایر رفتارهای نامطلوب، لغزش و عود بیمار (بازگشت به رفتارهای نامطلوب گذشته) است. پیشگیری از عود به معنای حفظ دستاوردهای درمان پس از طی دوره رسمی درمان می باشد. درمانگران متعهد تلاش می کنند با تدوین ساختار و برنامه ریزی از لغزش و عود بیمار در قبل، حین و پس از درمان جلوگیری نمایند. مولفه های اصلی پیشگیری از عود که بایستی درمانگران و مشاورین به آن توجه کنند در چهار گام به همراه تکالیف اصلی و خلاصه نکات مهم هر گام در زیر لیست شده اند:
گام ۱ : شناسایی عودها و لغزش ها
- لغزش به معنای وقوع رفتار مشکل زا در برنامه ترک یا کاهش یک رفتار است (برای مثال، مصرف سیگار برای مراجعین ترک دخانیات).
- عود به معنای بازگشت به خط پایه یا سطوح پیش از درمان رفتار مشکل زا است (برای مثال، بازگشت به عادت روزی یک پاکت برای مراجعین ترک دخانیات).
- “قابليت پذيرش” لغزش ها و عودها وابسته به رفتار است (براي مثال، متجاوزان جنسي احتمالا با پيامدهاي منفی بيشتري براي عود نسبت به سيگاريها مواجه می شوند).
- اين “قابليت پذيرش” نسبي، نيازمند يك ارزيابي مجازي رفتار مشكل زاي مراجع است- آن چيست، چگونه به نظر مي رسد، چه كاربردي براي مراجع دارد (ارزيابي كاركردي)، و زمانيكه آن اتفاق مي افتد مراجع و گروه حمايتي آن را چگونه تشخيص مي دهند.
- محدوديت قراردادي براي زمان مورد نياز براي اين يا ديگر تكاليف مداخله كه در ادامه می آیند وجود ندارد. اين جنبه پيشگيري از عود، از ويژگيهايي است كه آن را تا حدودي بصورت مجموعه اي از تكنيك هايي در می آورد كه يكپارچه سازي آنها به عنوان يك مداخله واحد را مشكل مي سازد.
گام ۲ : شناسایی موقعیت های پرخطر
- همه اتفاقات قبلي مرتبط با رفتار مشكل زا را در ارتباط با افكار، احساسات، و رفتارها- در قبل (برانگيزنده ها)، حين و بعد از اين اتفاقات تحليل نماييد. اين كار مي تواند با ايجاد جدول 3×3 ،با نمايش رفتار مشكل زا به عنوان سلول رفتار حين عمل انجام گيرد.
- مشابهت هايي را در عاطفه، شناخت، و رفتارهايي جستجو كنيد كه به طور موثق همراه با رفتارمشكل زا اتفاق مي افتند.
- براي مثال، يك هيجان معمول كه قبل از يك عمل آزار جنسي اتفاق مي افتد، احساس بي ارزشي و پوچی است- كه براي مراجع هر موقعيتي كه در آن فرد اين احساس را داشته باشد يا احتمال اين احساس باشد، موقعيتی پرخطر خواهد بود.
- موقعيت هاي پرخطر مي تواند دروني (عاطفه، شناخت)، بيروني (نوع قرباني،مكان ها) يا تعاملي (با گرفتن شرايط دروني و بيروني خاصي احتمال وقوع رفتار بيشتر مي شود) باشد.
- در طي دوره درمان، کار با مراجع برای شناسایی و بررسی قبل- حین- بعد از هرگونه موقعیت پرخطر موجب مي گردد در زمان پس از اتمام درمان مراجع بتواند شرايط را تعميم دهد.
- چرخه ي پوياي مشكل را ترسيم و ايجاد كنيد، زنجيره رفتارهايي كه احتمالا منجر به لغزش يا عود مي شوند (براي مثال، پرسش درباره اينكه چه موقعيت ها يا رويدادهاي هيجاني و شناختي منجر به ايجاد تصميمات يا رفتارهايي مي گردند كه مراجع را در شرايط لغزش يا عود قرار مي دهد).
- مداخلات بر اجتناب، مديريت و فرار از موقعيت هاي پرخطر تاكيد مي كنند.
گام ۳ : شناسایی و پیگیری موارد عدم بازدارندگی
- شناسايي تحريفات شناختي مرتبط را همراه با مراجع انجام دهيد.
- تكليف منزل: از مراجع بخواهيد تكليف “بررسي موارد وقوع تحريفات شناختي” و “تصمیمات به نظر بی اهمیت” را در طول روز انجام دهد.
- از تكنيك هايي مانند تحليل اعتبار و پايايي افكار، ارائه تفسيرهاي جايگزين، راهنمايي مراجع براي بحث كردن و به چالش كشيدن افكار، و ديگر تكنيك هاي درمان رفتاري عقلاني هيجاني، درمان شناختي رفتاري و درمان شناختي استفاده كنيد.
- به “مشکل رضایت فوری” در ماتريس هاي تصميم گيري و توازن هاي تصميم گيري اشاره كنيد.
- “اثر نقض پرهیز” را مورد بحث قرار دهيد. زيرا يك خطر پيش بيني شده با دقت بيشتري از يك خطر پيش بيني نشده مي تواند مديريت شود.
گام ۴ : طراحی رفتارهای جایگزین
- به وسيله ترغيب مراجعين به پيگيري و بررسي وقوع “تصمیمات به نظر بی اهمیت”، تحريفات شناختي، موقعيت هاي پرخطر، لغزش ها و “اثر نقض پرهیز” يك احساس خود بازبيني ايجاد نماييد.
- از آموزش رواني براي آموزش يا تقويت رفتارهاي جايگزيني استفاده كنيدكه عملكرد مورد نظر رفتار هدف را دارند (براي مثال، براي نقص مهارت هاي اجتماعي در متجاوزين جنسي كه از رفتار كلامي نامناسب براي توجه اجتماعي استفاده مي كنند، آموزش و تمرين براي مهارت هاي مكالمه اجتماعي ارائه كنيد).
- وقتی مراجع با حالت تمایل به انجام رفتار مشکل زا و یا کاهش نشانه های نامطلوب ترک بخاطر عدم انجام رفتار مشکل زا برای مشاوره مراجعه می کند، از آموزش روانی برای آموزش یا تقویت مهارت های تحمل پریشانی استفاده کنید.
- براي آموزش يا تقويت مداخلات هر گام مياني در زنجيره هاي رفتاري كه قبلا توصيف شد، از آموزش رواني استفاده كنيد. براي مثال، كار با مراجع تا مداخلات مفيد و عملي براي برانگيزاننده ها، “تصمیمات به نظر بی اهمیت”، و تحريفات شناختي و براي اجتناب، مديريت (تحمل تنش)، فرار از موقعيت هاي پرخطر. مداخلات مي تواند در هر نقطه در زنجيره رفتاري اتفاق بيفتد.
- ايجاد طرح پيشگيري از عود يك فرايند پويا و تعاملي است كه در آن برانگيزاننده ها، تحريفات، موقعيت هاي پرخطر و مداخلات براي پس از وقوع آنها طراحي مي شوند. در حاليكه برخي مراجعين اغلب طرح هاي حجيم ارائه مي كنند (فرد حتي طرح خود را در بندهاي سه حلقه اي ارائه كرده است) طرحي كه مي تواند مراجعين را در هرجايي همراهي كند مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
بدون دیدگاه