اصول پیشگیری از سوء مصرف مواد در سال های اولیه کودکی

ترجمه و تلخیص: دکتر مجتبی رجب پور، روانشناس و مدرس دانشگاه

دوران کودکی زمانی است که اهمیت شگرفی در تعیین مسیر آینده انسان دارد. تحقیقات بسیار زیادی نشان داده است که نحوه سپری کردن دوران کودکی می تواند پیش بینی کننده بزرگسالی انسان باشد. علیرغم مناقشات بسیار در طول تاریخ در خصوص نقش ژنتیک و محیط بر پرورش انسان، امروزه اهمیت هر دو عامل به خوبی مشخص گردیده و متخصصان تاکید می کنند تطابق شرایط تربیتی محیط با مشخصه های ژنتیکی و شخصیتی کودکان نویدبخش سلامت جسمی، روانی و اجتماعی آنان در آینده بوده و منجر به کاهش مشکلات رفتاری در آنان خواهد شد. موسسه ملی سوء مصرف مواد امریکا (NIDA) هفت اصل پیشگیری از اعتیاد در اوایل کودکی (که از مرحله قبل از تولد و نوزادی تا گذار از مدرسه ابتدایی حدود 8 سالگی تعریف شده) را تعیین نموده است. شایان ذکر است که این اصول مبتنی بر پژوهش های علمی است.

اصل 1 (اصل کلی): مداخله زودهنگام در کودکی می تواند مسیر زندگی را در جهت مثبت تغییر دهد.

سوء مصرف مواد و سایر رفتارهای مشکل زا و چالش برانگیزی که در نوجوانی بروز پیدا می کند، ریشه در تغییرات رشدی دارد که در دوره های قبلی زندگی اتفاق می افتد، این دوره های قبلی زندگی حتی می تواند دوره قبل از تولد باشد. اگرچه پیشگیری در هر سنی می تواند موثر باشد، با اینحال تاثیر آن در مراحل اولیه زندگی انسان بسیار بیشتر است، زیرا در سالهای ابتدایی رشد انسان به سادگی شکل می گیرد و زندگی کودک می تواند به راحتی در مسیر مثبت قرار گیرد.

اصل 2: مداخله زودهنگام در سنین اولیه کودکی می تواند هم منجر به افزایش عوامل محافظت کننده و هم کاهش عوامل خطر گردد.

عوامل خطر شامل ویژگیهایی از کودکان و محیط آنها هستند که کودکان را در معرض خطر بالاتری برای مشکلات رفتاری مانند سوء مصرف مواد قرار می دهند. عوامل محافظت کننده نیز شامل ویژگیهایی هستند که راهبردهای مقابله ای کودکان و سازگاری آنان را ارتقا داده و از این طریق موجب کاهش عوامل خطر می شوند. همه کودکان معمولا مخلوطی از هر دو عوامل محافظت کننده و عوامل خطر را دارا هستند. هدف مداخلات این است که توازن بین این دو گونه عوامل را به سمت عوامل محافظت کننده تغییر دهد.

اصل 3: مداخله زودهنگام در کودکی اثرات طولانی مدت مثبت دارد.

مداخلات پیشگیری اولیه از اعتیاد در دوران کودکی نباید مستقیما به معرفی مواد و یا موضوعاتی از این دست بپردازد. مداخلات موثر در این دوران بر موقعیت ها و رفتارهایی متمرکز می شوند که بدواً به نظر می رسد هیچگونه ارتباطی با سازگاری آینده وی در کودکی یا نوجوانی ندارد؛ با اینحال، همین مداخلات غیرمستقیم کمک می کنند تا شرایط را برای خودتنظیمی مثبت و سایر عوامل محافظت کننده فراهم نموده و در نهایت منجر به کاهش خطر مصرف مواد گردند.

اصل 4: مداخله زودهنگام در کودکی بر طیف گسترده ای از رفتارها اثرگذار است.

حتی رفتارهایی که به طور خاص مورد هدف مداخلات پیشگیری از اعتیاد نیستند نیز از این مداخلات تاثیر می پذیرند. رفتارهای انسان (هم رفتارهای مثبت و هم رفتارهای منفی) به همدیگر وابسته اند. عوامل خطر سوء مصرف مواد ممکن است به طور همزمان منشا سایر مشکلات رفتاری و روانی کودک در خانه یا مدرسه باشد. به همین خاطر است که پیشگیری از یک رفتار نامطلوب می تواند تاثیری گسترده داشته باشد و مسیر زندگی کودک را از مسیرهای مختلف بهبود بخشد.

اصل 5: مداخله زودهنگام در کودکی می تواند بر عملکرد بیولوژیک (زیستی) کودک تاثیر مثبت بگذارد.

فواید مداخلات زودهنگام کودکی تنها محدود به پیامدهای روانی و رفتاری نیست؛ بلکه تحقیقات نشان داده که این مداخلات حتی می تواند بر سلامت جسمانی نیز تاثیرگذار باشد. برای مثال، تاثیر مداخلات روانی بر میزان شاخص های زیستی استرس – مانند سطح کورتیزول- در کودکان تایید شده است.

اصل 6: مداخلات پیشگیری زودهنگام در کودکی بایستی محیط های مجاور کودک را هدف قرار دهند.

در ابتدای زندگی، محیط خانواده مهمترین بافتار رشدی کودک است و والدین بایستی مهمترین هدف مداخلات اولیه کودکی باشند. اما هرچه کودک بزرگتر می شود زمان بیشتری را در بیرون خانه به سر می برد و با محیط های بیرون مانند مهدکودک، پیش دبستان و دبستان در تعامل بیشتری است. مداخلات اولیه کودکی بایستی متمرکز بر نزدیک ترین محیط های کودک باشند، به نحوی که مداخلات بر روی محیط مجاور کودک منجر به اعمال تغییر بر کودک شود.

اصل 7: تاثیرات مثبت مداخلات اولیه بر رفتار کودک موجب رفتارهای مثبت مراقبین بزرگسال و سایر کودکان شده و از این طریق محیط اجتماعی کلی نیز بهتر می شود.

تغییرات رفتاری در کودکان و بزرگسالانی که با آنها در تعامل هستند به صورت متقابل تقویت کننده است. بهبود و ارتقای محیط خانواده یا مدرسه کودک در طول زمان باعث می شود رفتار اجتماعی کودک مثبت تر و سالم تر شود. این موضوع به نوبه خود منجر به تعاملات سازنده و مثبت بیشتر کودک با دیگران شده و در نتیجه محیط اجتماعی را بهبود خواهد بخشید.

Source: National Institute on Drug Abuse; National Institutes of Health; U.S. Department of Health and Human Services.