مواد اعتیاد آور چیست؟

دکتر مجتبی رجب پور، روانشناس و مدرّس دانشگاه

منظور از مواد اعتیاد آور، عاملی شیمیایی به غیر از غذا است که با تاثیرگذاری بر مغز، عملکرد جسمی،‌ روانی یا اجتماعی فرد مصرف کننده را دچار تغییر می کند. این مواد از ترکیبات شیمیایی و یا مواد طبیعی بدست می آیند و می توانند باعث وابستگی فرد مصرف کننده با آن ماده شوند. مواد اعتیادآور به اشکال مختلف تدخین (دود کردن)، تزریق و یا خوردن مصرف می شوند و بدنبال مصرف باعث تغییر شناخت، خلق یا رفتار فرد می شوند. برخی از مواد اعتیادآور بخاطر فواید پزشکی و دارویی سالها برای تسکین درد و درمان بیماری های مختلف جسمانی و روانی مورد استفاده قرار گرفته و اکنون نیز مورد استفاده قرار می گیرند.

بطور کلی مواد اعتیاد آور اغلب به ۵ دسته زیر تقسیم می‌شوند:

 مخدرها (Narcotics)

 کند کننده ها یا آرام بخش ها (Depressants)

 محرک‌ها یا تحریک کننده‌ها (Stimulants)

 توهم زاها (Hallucinogens)

 استروییدهای آنابولیک (Anabolic Steroids)

با استثنای مواد گروه استروئیدهای آنابولیک، سایر مواد جزو مواد روان گردان می باشند که بر روی یک یا چندین مورد از قوای ذهنی شامل خلق و خو، هیجانات، افکار، ادراک، عملکردهای اجرایی، شناخت، حافظه و رفتار تاثیر می گذارند. همچنین، مصرف خودسر این داروها می تواند موجب وابستگی جسمی و روانی شده و باعث بروز مشکلات جسمانی، روانی و اجتماعی شود.

مواد افیونی (شبه افیونی) یا مخدرها: مواد افیونی به هر نوع ماده روان گردان با منشاء طبیعی یا صناعی گفته می شود که از گیاه خشخاش استخراج شده و اثر تخدیری (خواب آور و تسکین دهنده درد) دارد. این مواد از طریق گیرنده های عصبی اپیوئید بر روی سیستم عصبی انسان تاثیر می گذارند. بخش مهمی از داروهای شبه افیونی، کاربرد پزشکی دارویی دارند که در جهان برای درمان درد و سرفه و… تجویز می شوند. از گستره وسیع این مواد می توان تریاک، هروئین، مورفین، متادون، کدئین، فنتانیل، هیدروکودون و پتیدین را نام برد.

مواد کند کننده‌ یا آرام بخش‌ها : کند کننده ها یا “downers” داروهایی هستند که میزان فعالیت مغز و سیستم اعصاب مرکزی را کاهش می دهند، سطح برانگیختگی را پایین می آورند و اثراتی مثل آتاکسی، تسکین درد، آرام بخشی، خواب آلودگی و اختلال شناختی / حافظه و همچنین در برخی موارد سرخوشی، شل شدن عضلات، کاهش فشار خون یا ضربان قلب و اثرات بیهوشی عمومی و یا مرگ در دوزهای بالا دارند. کندکننده ها اثرات خود را از طریق تعدادی مکانیسم دارویی متفاوت شامل تسهیل گابا و مهار فعالیت گلوتاماتریک یا مونوآمینرژیک و… اعمال می کنند. محرک ها یا “uppers” عملکرد ذهنی و / یا جسمی را افزایش می دهند ، از این رو طبقه داروهای مخالف کندکننده ها، محرک ها هستند، نه ضدافسردگی ها. این دسته شامل، باربیتورات‌ها، (فنوباربیتال، تیوپنتال، بوتال بیتال)، بنزودیازپین (آلپرازولام، دیازپام، کلونازپام، لورازپام، میدازولام)، الکل و گاما – هیدروکسی‌ بوتیریک (GHB) می‌باشد.

محرک‌ها یا تحریک کننده‌ها :

مواد محرک (که اغلب به عنوان روانگردان یا “uppers” شناخته می شوند) گروه دارویی فراگیری است که شامل بسیاری از داروها از جمله آنهایی است که باعث افزایش فعالیت سیستم عصبی مرکزی و بدن می شوند. محرکها به طور گسترده در سراسر جهان به عنوان داروهای پیشخوانی و یا بدون نسخه (قانونی یا غیرقانونی) به عنوان داروهای تقویت کننده عملکرد یا تفریحی استفاده می شوند. محرک های متداول و معروف در جهان شامل متیل فنیدیت، آمفتامین، مت آمفتامین، کوکائین،‌ کافئین، افدرین،‌ MDMA،‌ نیکوتین، خات و… است. برخی اثرات حاد مصرف محرک ها شامل کاهش توانایی تمرکز، سرخوشی و کاهش نیاز به خواب می باشد. در دوزهای بالا ممکن است پدیده های روانپزشکی مانند روان پریشی وابسته به ماده محرک، خشم، پارانویا و افکار خودکشی بروز کند. متیل فنیدیت بعنوان یکی از داروهای محرک برای درمان اختلال نقص توجه بیش فعالی (ADHD) مورد استفاده قرار می گیرد و باعث افزایش توجه و تمرکز، توان، اجتماعی بودن و خلق فرد بیمار می شود.

توهم زاها:

توهم زاها نوعی دارو هستند که باعث تحریف عمیق در درک شخص از واقعیت می شوند و بعضا با عنوان هالوسینوژن ها شناخته می شوند. تحت تأثیر توهم زاها، افراد مصرف کننده ممکن است تصاویری را ببینند، صداهایی را بشنوند یا احساساتی را که واقعی به نظر می رسند اما واقعی نیستند، تجربه کنند. گروهی از توهم زاها صناعی تولید می شوند، همچنین برخی را می توان از عصاره گیاهان یا قارچ ها تهیه نمود. مسکالین، LSD، سیلوسیبین، PCP و DMT از رایجترین توهم زاها هستند. آنها به دو نوع توهم زاهای کلاسیک (LSD) و تجزیه ای (PCP) تقسیم می شوند؛ هر دو نوع آنها می توانند باعث نوسانات شدید و سریع هیجانی در افراد مصرف کننده شوند. توهم زاهای کلاسیک بر روی سیستم عصبی و انتقال دهنده های عصبی سروتونرژیک و توهم زاهای تجزیه های (PCP) بر روی سیستم گلوتامات تاثیر می گذارند.

استروئیدهای آنابولیک:

استروئیدها مواد مصنوعی مشابه تستوسترون – هورمون جنسی مردانه- هستند. استروئیدهای آنابولیک گاهی اوقات به طور غیر قانونی برای افزایش توده عضلانی و بهبود عملکرد ورزشی مصرف می شوند که در این صورت، عوارض جانبی جدی شامل حمله قلبی یا سکته، تومورهای کبد و کلیه، فشار خون بالا ، لخته شدن خون، احتباس مایعات، کلسترول بالا، رفتار پرخاشگرانه و نوسانات خلقی بروز می کند. خطرات سلامتی بیشتر با استفاده های طولانی مدت و یا دوزهای بالا ایجاد می شود و شامل تغییرات مضر در سطح کلسترول (افزایش لیپوپروتئین با چگالی کم و کاهش لیپوپروتئین با چگالی بالا)، آکنه، فشار خون بالا، توهم و هذیان، و نیز تغییرات ساختاری خطرناک در بطن چپ قلب، بزرگ شدن پستان مردانه و کاهش اندازه بیضه است. البته آنها استفاده های قانونی پزشکی نیز دارند و بعضی اوقات پزشکان استروئیدهای آنابولیک را برای کمک به افراد مبتلا به انواع خاصی از کم خونی و مردانی که بدنشان تستوسترون کافی تولید نمی کنند، تجویز می کنند. پزشکان همچنین نوع دیگری از استروئید به نام کورتیکواستروئیدها را برای کاهش تورم تجویز می کنند. کورتیکواستروئیدها استروئیدهای آنابولیک نیستند و اثرات مضر یکسانی ندارند.