درباره نشانه های اعتیاد بیشتر بدانیم

دکتر مجتبی رجب پور، روانشناس و مدرّس دانشگاه

نشانه اصلی اعتیاد، یک الگوی مشکل ساز مصرف مواد است که منجر به پریشانی یا نقص بالینی قابل توجه می شود. کنترل یا قطع مصرف برای فرد مبتلا به اختلال مصرف مواد بسیار سخت است و با وجود آشکار شدن نشانه های آسیب و آگاهی از آسیب زا بودن مصرف مواد، افراد کماکان به مصرف ادامه می دهند. میل شدید و ولع مصرف موجب می شود که افراد با وجود آگاهی از مضرات و حتی تمایل به قطع مصرف، نتوانند مصرف نکنند. علائم و نشانه های اختصاصی اختلال مصرف مواد (اعتیاد) با توجه شرایط جسمانی فرد، نوع ماده مصرفی، تاریخچه خانوادگی و وضعیت اجتماعی وی متفاوت و متغیر است.
نشانه ها و پیامد مصرف مواد را می توان در سه طبقه نشانه های جسمانی، روانی و اجتماعی مورد بررسی قرار داد که هر کدام از آنها می توانند کیفیت زندگی افراد مصرف کننده را به صورت متفاوتی تغییر دهند. اگرچه در این مقاله، نشانه ها در سه گروه مجزا مورد بررسی قرار گرفته است با اینحال، در واقعیت نشانه ها و پیامدهای اعتیاد به این صورت شفاف و متمایز نیستند و بسیاری از این نشانه های با همدیگر همپوشانی داشته و می توانند منجر به یکدیگر شوند. بعنوان مثالی از این همپوشانی می توان از زمانی یاد کرد که فرد مصرف کننده مواد با تغییر شناخت و تفکر خود بجای تهیه غذای معمول، دارایی خود را صرف خرید مواد می کنند و در نتیجه مواد غذایی کافی مصرف نمی کند. همچنین، مشکلات ارتباطی و کاهش روابط اجتماعی منجر به تشدید مشکلات روانشناختی مانند افسردگی و اضطراب می شود.

نشانه های جسمانی:
مصرف مداوم یک ماده اعتیادآور می تواند بر شماری از سیستم ها و عملکردهای بدنی تاثیر بگذارد که در زیر به تعدادی از آنها به صورت مختصر اشاره می شود. ممکن است افراد بعضی از این علائم یا بسیاری از آنها را تجربه کنند بعبارت دیگر اختلال در مصرف مواد می تواند تأثیرات متفاوتی بر روی هر فرد داشته باشد.:
علائم ترک: وقتی میزان ماده ای که فرد به آن وابستگی داشته از حد معینی پایین تر می آید، بسته به نوع ماده مصرفی، فرد ممکن است علائم جسمی را تجربه کند. این علائم شامل تمایل به مصرف، یبوست، اسهال، لرزش، تشنج، عرق کردن و رفتارهای بین فردی از جمله خشونت است.
تغییرات اشتها: برخی از مواد اشتهای فرد را تغییر می دهد. به عنوان مثال، مصرف ماری جوانا ممکن است اشتهای فرد مصرف کننده را تا حد زیادی افزایش دهد در حالی که کوکائین ممکن است آن را کاهش دهد.
آسیب یا بیماری ناشی از مصرف ماده: استعمال مواد دخانی مانند تنباکو و کراک می تواند منجر به بیماریهای تنفسی غیرقابل درمان و سرطان ریه شود. تزریق داروهای غیرمجاز می تواند منجر به آسیب دیدگی اندام و مشکلات وریدی و شریانی شده و حتی در بعضی موارد منجر به ایجاد عفونت و از بین رفتن احتمالی اندام می شود. مصرف منظم مقدار زیاد الکل نیز می تواند منجر به مشکلات مزمن کبدی شود.
بی خوابی: بی خوابی یکی از علائم شایع ترک مصرف است. استفاده از محرکهای غیرقانونی، مانند سرعت یا اکستازی، ممکن است منجر به اختلال در چرخه خواب و بیداری گردد؛ چون معمولا فرد مصرف کننده برای چندین شب متوالی تا دیروقت بیدار می ماند تا به مهمانی ها و پارتی های شبانه برود و از آن ماده یا مواد دیگر استفاده کند.
تغییر در ظاهر: از آنجاییکه بخش های اصلی فعالیت روزانه فرد مصرف کننده مانند شستن لباس و بهداشت شخصی با فعالیت های دیگری مانند مصرف مواد یا انجام رفتارهای اعتیاد جایگزین می شود شخص مصرف کننده ژولیده، خسته و نحیف به نظر می رسد.
افزایش تحمل: به مرور زمان، میزان اثرگذاری ماده در بدن کاهش می یابد، بنابراین فرد برای دستیابی به همان اثر، نیاز به مصرف مواد بیشتر دارد.

نشانه های روانی:

علائم اعتیاد که باعث ایجاد اختلالات روانی می شود شامل موارد زیر است:
ناتوانی در قطع مصرف: در بسیاری از موارد مانند وابستگی به نیکوتین، الکل یا مواد دیگر، فرد حداقل یک تلاش جدی اما ناموفق برای قطع مصرف انجام داده است. این ناتوانی ممکن است از نظر فیزیولوژیکی نیز باشد، زیرا بعضی از مواد مانند هروئین از نظر شیمیایی اعتیاد آور هستند و در صورت قطع مصرف آنها، باعث علائم ترک می شوند.
تداوم مصرف و سوء مصرف مواد علیرغم بروز مشکلات سلامتی: فرد مصرف کننده حتی با وجود بروز بیماریهای مرتبط با آن، کماکان مصرف مواد را ادامه می دهد. به عنوان مثال، یک سیگاری ممکن است بعد از ابتلا به بیماری ریوی یا قلبی، به کشیدن سیگار ادامه دهد. این افراد ممکن است از تأثیر سلامتی ماده یا رفتار آگاه باشند یا نباشند.
مقابله با مشکلات با مصرف مواد: فرد مبتلا به اعتیاد معمولاً برای مقابله با مشکلات خود نیاز به مصرف دارو یا انجام رفتار اعتیادی را احساس می کند.
وسواس: فرد ممکن است دلمشغولی فراوان وسواس نسبته به ماده مصرفی پیدا کند و بیشتر و بیشتر وقت و انرژی خود را صرف پیدا کردن راه های تهیه ماده خود و در بعضی موارد نحوه استفاده از آن کند.
ریسک پذیری: فرد مبتلا به اعتیاد اقدام به رفتارهای ریسکی و خطرناک می کند. رفتارهای خطرناک فرد معتاد شامل اقدامات خطرناک برای تهیه ماده مصرفی، سرقت و سایر اقدامات ریسکی برای تامین هزینه مواد، تجارت جنسی و یا خرید و فروش مواد می باشد. همچنین، فرد معتاد ممکن است تحت تاثیر مصرف مواد، فعالیت های مخاطره آمیزی مانند رانندگی سریع و خطرناک و رفتارهای خشونت آمیز انجام دهد.
مصرف دوز زیاد اولیه: این موضوع در اختلال مصرف الکل شایع است. فرد به سرعت مقادیر زیادی الکل مصرف می کند.تا اثرات آن را بیشتر و بهتر حس کند و حس خوبی پیدا کند.

نشانه های اجتماعی:

اختلال مصرف مواد می تواند بر نحوه جامعه پذیری و ارتباط فرد با افراد دیگر تأثیر بگذارد. در زیر به برخی از نشانه های اجتماعی اعتیاد اشاره می شود:
فدا شدن برخی مراودات به بهای مصرف مواد: فرد مبتلا به بیماری وابستگی به مواد ممکن است از فعالیت هایی دست بردارد که قبلاً از انجام آنها شاد می شد. به عنوان مثال، فرد مبتلا به اختلال مصرف الکل ممکن است در صورت عدم وجود الکل، دعوت دوستان سابق خود برای سفر یا حتی گذراندن حتی یک روز با همدیگر را رد کند. یا شخص مبتلا به سوء مصرف تریاک ممکن است در جمع دوستان سابق و یا خویشاوندان خود که مصرف کننده مواد نیستند حاضر نشود و بدین ترتیب بسیاری از فعالیت ها، تفریحات و… مشترک قبلی را فدا نماید.
رها کردن سرگرمی ها و فعالیت ها: با پیشرفت اعتیاد، فرد ممکن است شرکت در تفریحات و فعالیت هایی که از آن لذت می برد را متوقف کند. به عنوان مثال، فرد وابسته به دخانیات ممکن است دریابد که دیگر نمی توانند از لحاظ جسمی در ورزش مورد علاقه خود شرکت نموده و فعالیت نماید.
تلاش دائم برای داشتن ذخیره کافی مواد: افراد مبتلا به اختلال مصرف مواد همیشه می خواهند اطمینان حاصل کنند که از ذخیره مواد کافی برخوردار هستند حتی اگر پول زیادی هم نداشته باشند. آنها ممکن است اولویت هزینه کرد بودجه خانه خود را به خرید مواد اختصاص دهند تا از در دسترس بودن مقدار کافی از مواد اطمینان حاصل کنند.
پنهان کاری و تنهایی: در بسیاری از موارد، فرد مبتلا به اختلال مصرف مواد به تنهایی و به صورت پنهانی مواد مصرف می کند.
انکار: تعداد قابل توجهی از مبتلایان به اختلال مصرف مواد از مشکل خود آگاهی ندارند. آنها حتی ممکن است از وابستگی جسمی خود به یک ماده اعتیادآور مطلع باشند اما نیاز به درمان خود را انکار می کنند یا از پذیرش آن سر باز می زنند؛ زیرا معتقدند که “هر وقت” که بخواهند می توانند ترک کنند.
مسائل حقوقی و قضایی: این بیشتر مشخصه برخی از وابستگی های به الکل و مواد غیرقانونی است. مشکلات حقوقی ممکن است یا به این دلیل بوجود بیاید که اکثر مواد اعتیادآور مصرفی قضاوت را مختل می کنند یا اینکه این مواد باعث می شوند افراد رفتارهای پرخطر بیشتری مانند خشونت های اجتماعی و شکستن قوانین برای تامین مواد خود انجام دهند.
مشکلات مالی: تامین هزینه مواد به صورت مداوم و اولویت بندی مالی فرد مصرف کننده به نحوی که تامین مواد همیشه در اولویت اول باشد آنهم در شرایطی که فرد مصرف کننده ثبات رفتاری ندارد، باعث می شود افراد معتاد دائما با مشکلات مالی دست و پنجه نرم کنند.