دکتر مجتبی رجب پور، روانشناس و مدرّس دانشگاه
اعتیاد شامل ناتوانی جسمانی و روانی فرد برای توقف مصرف یک ماده، دارو و یا یک فعالیت است، حتی اگر باعث آسیب جسمی و روانی برای فرد شود. اصطلاح اعتیاد صرفا برای وابستگی به موادی مانند هروئین و کوکائین به کار نمی رود. فردی که نمی تواند مصرف دارو یا ماده مخدری را ترک کند مبتلا به وابستگی به مواد است. برخی اعتیادها نیز شامل ناتوانی در قطع مشارکت در رفتارهایی مانند قمار کردن، خوردن، و یا کار کردن است؛ در چنین موقعیت هایی فرد اصطلاحا مبتلا به اعتیاد رفتاری است. اغلب افراد، مواد مخدر را بصورت اختیاری و خودخواسته مصرف می کنند و یا داوطلبانه رفتاری را انجام می دهند اما در ادامه، اعتیاد غالب شده و خودکنترلی فرد کاهش می یابد.
اعتیاد یک بیماری مزمن است که حتی می تواند در نتیجه مصرف داروهای پزشکی روی دهد. برای مثال، مصرف زیاده از حد مسکّن های اپیوئیدی، روزانه منجر به ۱۱۵ مرگ در آمریکا می شود؛ در کشور ما روزانه حدود ۱۰ مرگ در اثر مصرف مواد رخ می دهد که سالانه بالغ بر ۳۰۰۰ نفر جان خود را از دست می دهند. وقتی افراد مبتلا به اعتیاد شدند دیگر نمی توانند چگونگی مصرف مواد و یا مشارکت در رفتار اعتیادی خود را مدیریت و کنترل نمایند. سالانه، اعتیاد به مصرف مواد و الکل و مسکّن های داروخانه ای (اپیوئیدها) و پیامدهای آن منجر به تحمیل هزینه های بسیار گزاف بر دوش حکومت ها در جهان و کشور ما ایران می شود بطوریکه بنابر اعلام سخنگوی ستاد مبارزه با مواد مخدر کشور، ۱۶۷ تریلیون تومان هزینه مواد مخدر در ایران طی یک سال است، بعبارت دیگر ۴۷ درصد بودجه عمومی کشور و ۱۱ درصد تولید ناخالص ملی مربوط به این موضوع است.
اعتیاد یا سوء مصرف؟
اعتیاد به مواد و سوء مصرف مواد با یکدیگر تفاوت دارند. سوء مصرف مواد به مصرف ناصحیح، فزاینده یا غیردرمانی مواد دگرگون کننده ذهن و بدن اشاره دارد. با اینحال، همه کسانی که اقدام به سوء مصرف مواد می کنند مبتلا به اعتیاد نمی شود و یا به عبارت دیگر معتاد نمی شوند. اعتیاد شامل ناتوانی طولانی مدت فرد مصرف کننده در تعدیل یا قطع مصرف می باشد. برای مثال، فردی که مواد مخدر یا روانگردان زیادی را در یک مهمانی مصرف می کند اثرات سرخوشی و نیز اثرات آسیب زای مواد را تجربه می کند اما این به معنای اعتیاد وی نیست.
زمانی می توان از عبارت “معتاد” برای وی استفاده کرد که فرد احساس کند الزاما نیاز دارد مقدار مشخص مواد را بصورت مداوم مصرف کند، و حتی با وجود آگاهی نسبت به خطرات و مضرات آن نمی تواند مصرف آن را قطع نماید. با اینحال، فردی که هنوز مبتلا به اعتیاد نشده، ممکن است با مشاهده عوارض جانبی و خطرناک مصرف مواد (بی خوابی یا پرخوابی های شبانه، یبوست و اسهال، توهم، استفراغ، خستگی و…) از ادامه مصرف منصرف شود.
نشانه های اولیه اعتیاد شامل موارد زیر است:
جستجوی غیرقابل کنترل مواد
مشارکت غیرقابل کنترل در سطوح آسیب زای رفتار عادتی
چشم پوشی کردن یا از دست دادن علاقه به فعالیت هایی که مرتبط با رفتار یا ماده اعتیادی نیست.
مشکلات ارتباطی، که از جمله آنها می توان به رفتار تهاجمی نسبت به افرادی که وابستگی فرد را تایید می کنند، اشاره نمود.
ناتوانی در قطع مصرف مواد، با وجود بروز مشکلات سلامتی بهداشتی و چالش های شغلی و اقتصادی
تغییرات عمیق در ظاهر و رفتار مانند عدم توجه به چهره و بهداشت فردی و اصلاح سر و صورت
افزایش ریسک پذیری فرد هم برای تهیه مواد و هم بدنبال مصرف آن
ترک مواد یا رفتار اعتیاد
وقتی فرد معتاد مصرف ماده اعتیادی خود را ترک می کند و یا رفتار اعتیادی خود را قطع می نماید، علایم و نشانه هایی بروز می کند که مطلوب فرد مصرف کننده نیست و به عنوان علایم ترک از آن یاد می شود. این نشانه ها از آن جهت حائز اهمیت هستند که عدم مقابله صحیح با آنها و مدیریت ناصحیح آنها ممکن است باعث لغزش و عود به ماده یا رفتار اعتیادی گردد. شناخت سریع، اقدام علمی و پیگیری دریافت خدمات حرفه ای درمان اعتیاد می تواند تا حدود بسیار زیادی لغزش و عود بیماران را کاهش می دهد. برخی از نشانه های اولیه ترک به شرح ذیل است:
اضطراب
بی حوصلگی
تحریک پذیری
رعشه و لرزش
تهوع
استفراغ
خستگی
فقدان اشتها
ترک ناگهانی و بدون نظارت پزشکی برخی از موادی که فرد معتاد قبلا به صورت مداوم مصرف می نموده (مانند الکل و یا بنزودیازپین ها) بسیار خطرناک بوده و حتی می تواند منجر به مرگ فرد شود.
درمان های اعتیاد
درمان اعتیاد فرایندی بسیار شخصی سازی شده است و اغلب نیاز به حمایت جامعه و خانواده فرد مبتلا به اعتیاد دارد. درمان ممکن است مدت ها بطول بینجامد. اعتیاد یک بیماری مزمن همراه با طیفی از عوارض جسمانی و روانشناختی است. هر ماده یا رفتار اعتیادی ممکن است نیازمند مدیریت متفاوتی باشد. با اینحال، پیشرفت های طبی و پیشرفت های حاصله در تشخیص بیماری ها و… به جامعه سلامت کمک نموده تا راههای مختلفی برای مدیریت و درمان اعتیاد بیابند که مهمترین رویکردهای مورد استفاده شامل موارد ذیل می باشد:
رفتاردرمانی و مشاوره
طب و درمان های مبتنی بر دارو
ابزارهای پزشکی برای درمان نشانه های ترک
درمان مشکلات روانشناختی مانند افسردگی
مراقبت مداوم برای کاهش ریسک بازگشت
بدون دیدگاه